دولت بدترین متولی آثار تاریخی و فرهنگی است

اگر دولت جدید در ریل‌گذاری مسیر صحیح برای حفظ میراث فرهنگی کشور به تجارب قبلی و توصیه‌های علمی توجه نکند و همچنان بیراهه‌های قبلی را ادامه بدهد، بدون شک جام قهرمانی این میدان سرانجام به موریانه‌ها خواهد رسید.
به گزارش تسنیم، 18 سال از سپردن خانه پدری جلال آل‌احمد به میراث فرهنگی می‌گذرد، با این حال سرنوشت این خانه که یکی از نمادهای فرهنگی شهر تهران به‌شمار می‌آید، همچنان نامعلوم است و ماجرای آن، قصه‌ای است پر آب چشم.
خانه‌ای که در دوره احمدشاه قاجار بنا شد و در روزگاری، محل اجتماع علما و روحانیون تهران و مکان برگزاری جلسات سرّی علیه سیاست‌های سرکوبگرانه استبداد رضاشاهی بود، در بلاتکلیفی و رهاشدگی مدتی مأمن معتادان بود و پس از چندی، به میوه‌فروشی محله تبدیل شد.
این خانه که در خیابان خیام، کوچه شهید کارکن اساسی (گذرقلی سابق) واقع شده، یکی از بناهای تاریخی متعلق به دوره احمدشاهی است و مرحوم آیت‌الله حاج سید احمد طالقانی (آل‌احمد) یکی از علمای معروف و متنفذ تهران و پیش‌نماز مساجد پاچنار و لباسچی، از سال 1310 شمسی تا پایان عمر خود در این خانه‌ به‌سر برده و فرزندانی چون جلال و شمس آل‌احمد را در این خانه تربیت کرده است.
بلاتکلیفی خانه پدری جلال امر تازه‌ای نیست؛ آن هم در روزگاری که خانه‌های قدیمی و بااصالت که نمادی از معماری ایرانی اسلامی هستند و هویت شهر محسوب می‌شوند، یکی یکی قد خم می‌کنند و جای خود را به برج‌های سر به فلک کشیده نخراشیده‌ای می‌دهند که تنها به‌سودای سود بنا شده‌‌اند و نشانی از هویت ایرانی ندارند. از سوی دیگر، طرح‌های مسئولان امر در سال‌های گذشته برای این خانه و دیگر خانه‌های مشابه از احداث مهد کودک گرفته تا برگزاری کارگاه پسماند! ـ حکایت از این دارد که متولیان امر، با این حوزه غریبه‌اند یا دست‌کم ارزش و اهمیت این مواریث فرهنگی را درک نمی‌کنند.
محمدحسین دانایی، خواهرزاده جلال آل‌احمد، در گفت‌وگویی با تسنیم، به شرح ماوقع پرداخته و تأکید کرده است که اگر این روال و رویه ادامه یابد، سرانجام موریانه‌ها پیروز میدان خواهند شد. گفت‌وگوی او را می‌توانید در ادامه بخوانید:
آقای دانایی، مدتی است که خبری درباره خانۀ پدریِ مرحوم آل‌احمد منتشر نشده است. آیا شما از وضعیت تعمیرات و بازسازی آنجا خبری دارید؟
بله، خبر دارم، ولی اجازه بدهید که قبل از گفتن خبرهای خودم راجع به این مورد خاص، چند جمله درباره وضع عمومی میراث فرهنگی کشور، آن هم از قول مقامات مسئول و کارشناسان همین رشته به عرضتان برسانم.
چند ماه پیش، رئیس محترم پژوهشگاه میراث‌ فرهنگی و گردشگری گفته است: «ما هنوز تا آگاهیِ میراثی خیلی فاصله داریم. بسیاری از استادان و مسئولانی که انتظار داریم میراث ‌فرهنگی را درک کرده باشند، هنوز ذهنیت گنج و دفینه دارند.» مدیرکل محترم حفظ و احیای بناها، بافت‌ها و محوطه‌های تاریخی هم گفته است: «دولتی­ کردن حفاظت از میراث فرهنگی، باعث انقطاع رابطه مردم با حفاظت آثار تاریخی شده است.» این دو اظهار نظر صمیمانه و کارشناسانه توسط دو شخصیت مهم و دست‌اندرکار میراث فرهنگی، به­‌خوبی حکایت از آن دارند که حال میراث ‌فرهنگی کشور واقعاً خوب نیست!
در آخرین باری که هم بنده از خانه پدری مرحوم آل‌احمد واقع در محله پاچنار بازدید کردم، این حقیقت تلخ را به‌روشنی دیدم و برایم مسجل شد که موریانهها در انجام وظیفه خودشان تا اینجا موفق‌تر از کارکنان محترم وزارت میراث فرهنگی عمل کرده‌اند! و در نتیجه، با کمال تأسف، به‌زودی شاهد ویرانیِ کامل این اثر تاریخی و احتمالاً صدها اثر تاریخی دیگر خواهیم بود.
این خانه از چه تاریخی برای بازسازی و مرمت در اختیار وزارت میراث فرهنگی قرار گرفته و در زمان حاضر، در چه وضعی است؟
برای پاسخ به این سؤال لازم است که اولاً از سایه بیرون بیایم و کمی بی‌پرده و صریح انتقاد کنم، ثانیاً به سوابق موضوع هم اشاره کوتاهی داشته باشم تا عرایضم مفهوم‌تر شوند.
بفرمایید.
مرحوم آیت­‌الله حاج سید احمد طالقانی، پدر مرحومان جلال و شمس آل‌احمد، یکی از روحانیان متعبد و متنفذ تهران و پیش نماز مساجد پاچنار و لباسچی بود. خانه ایشان که الآن مورد بحث ماست، از مستحدثات دوره احمدشاه قاجار است و آیت‌الله طالقانی که خانه قبلی‌اش در جریان احداث خیابان خیام تخریب شده بود، در سال 1310 شمسی به این خانه نقل مکان کرد و تا پایان عمر، یعنی تا سال 1340 هم در همین خانه سکونت داشت.

پس از فوت ایشان، همسر و بازماندگان، ساکن این خانه بودند تا اینکه این بنا در سال 1383 در فهرست آثار ملی ثبت شد و از این تاریخ به بعد، دردسرهای روزمره خانواده هم شروع شد؛ چون مأموران دولتی به‌بهانۀ حفاظت ازین اثر تاریخی، در امور مختلف مداخله می‌کردند و کار این مداخلات به حدی رسیده بود که بازماندگان نه‌تنها امکان و اجازه بهره‌برداری معمولی از این خانه را نداشتند، بلکه حتی نمی‌‌توانستند تعمیرات لازم را برای رفع معایب و جلوگیری از تخریب خانه هم انجام بدهند. این وضعیت ادامه داشت تا سال 1386 که بازماندگان مرحوم آل‌احمد به‌ناچار تصمیم گرفتند که از سکونت در خانه پدری صرف‌نظر کنند و خانه مزبور را برای مرمت و بازسازی و تبدیل شدن به یک نهاد فرهنگی عام‌المنفعه، در اختیار سازمان میراث فرهنگی بگذارند.
اما آنچه در عمل روی داد، نه‌تنها شایسته این اثر تاریخی و در شأن آیت‌الله آقا سید احمد طالقانی و فرزندان نامدارش نبود، بلکه دونِ شأن یک دستگاه دولتی مثل سازمان یا وزارت میراث فرهنگی هم بود و در نتیجه، حالا که نزدیک به 18 سال از ورود میراث به این خانه گذشته است، چشم ما بازماندگان و همچنین اهالی محل و علاقه‌مندان به فرهنگ و میراث فرهنگی کشور، هنوز به آن درِ چوبیِ سبزرنگ دوخته شده است و منتظریم که بالاخره این کار به سرانجامی مقبول و آبرومند برسد و شاهد بهره‌برداری صحیح ازین اثر تاریخی باشیم.
اگر ممکن است، به اقدامات مرمتی و اوضاع و احوال این ساختمان در سالهای گذشته هم اشاراتی بکنید.
سرگذشت مفصل این خانه در این بازه زمانی، مصداق کامل یک شکست تاریخی است؛ ولی به‌طور خلاصه عرض می‌کنم که در این مدت، شاهد آمد و رفت مدیران و مسئولان متعدد در سازمان و بعد در وزارت میراث فرهنگی و نهادهای نیابتی‌اش مثل «صندوق مرمت، احیا و بهره‌برداری از بناهای تاریخی» بوده‌ایم.
بعد هم سردادن شعارهای توخالی و وعده‌های رنگارنگ و برگزاری همایش‌ها و مراسم نمایشی و تبلیغاتی و صَرف اعتبارات زیاد و اشغال شدن آنجا توسط عده‌ای از اراذل و اوباش و تبدیل شدن آنجا به مرکز توزیع مواد مخدر و دستبردهای مکرر به تأسیسات زیربنایی آنجا، مثل کندن کابلها و سیم‌کشی‌ها و نرده‌ها و دستگیره‌ها و تخریب و سرقت لوله‌ها و کنتورهای آب و برق و گاز و کلید و پریزها و شیرآلات و حتی موزاییک­‌های رنگی بسیار نفیس و نادری که در ساخت قسمت‌های مختلف بنا به کار رفته بودند.
اگر تاریخچه و سرگذشت رقت‌بار این خانه در این 18 سال نوشته شود، کارنامه‌ای خواهد بود حاکی از شکست واقعی وزارت میراث فرهنگی در انجام وظایف قانونی خودش، وزارتخانه ای که با هزاران نفر پرسنل و امکانات تأسیس شده است ولی عملکردش کار را به جایی رسانده است که امروز همه به شکست و ناکامی‌اش اعتراف می کنند.
بنابراین، معتقدم که بدترین متولی برای حفاظت از آثار تاریخی و مواریث فرهنگی، دولت است و شایسته‌ترین افراد برای این مسئولیت، افرادی هستند که به این‌گونه آثار و مواریث وابسته و دلبسته‌اند و به آنها تعلق خاطر دارند و می‌توانند با میل و رغبت و احساس مسئولیت، کار مرمت و بازسازی و احیای آثار تاریخی خانوادگی خودشان را به عهده بگیرند.
البته دولت هم بیکار نیست و باید در سه زمینه کار کند: اولاً با اجرای برنامه‌های ارشادی مفید و مؤثر، سطح فرهنگ عمومی راجع به ارزش منابع ملی و فرهنگی را بالا ببرد، ثانیاً راههای صحیح برای مرمت و بازسازی و بهره‌برداری از مواریث فرهنگی را به خانواده های مربوطه آموزش بدهد، ثالثاً نظارت کند که چارچوب‌ها رعایت شوند و کسی مرتکب تخریب بناهای تاریخی، یا تغییر کاربری آنها نشود، ولی خودش هرگز نباید به عنوان عامل اجرایی وارد کار شود.
با توجه به اینکه مرمت و بازسازی و حتی بهره­برداری از این‌گونه بناهای تاریخی مستلزم هزینه است، بفرمایید که مسائل مالی برای مرمت و بازسازی و بعد هم موضوع سودآوری این بناها چگونه حل خواهد شد؟
سؤال خوب و مهمی را مطرح فرمودید. اتفاقاً بدترین رویکرد و سیاست اتخاذ شده توسط وزارت میراث فرهنگی در مورد بناهای تاریخی خودمان، همین نگاه کاسبکارانه سطحی است که عملاً ضد توسعه فرهنگی عمل می‌کند. به عنوان نمونه، آیا برای سودآورشدن مثلاً کاخ گلستان، میتوانیم در آنجا یک چلوکبابی راه بیندازیم؟ آیا این عمل درست است و در شأن این بنای تاریخی خواهد بود؟ بدیهی است که جواب این سؤال ها منفی است، ولی این جواب منفی بدان معنی نیست که بناها و آثار مزبور سودآور نیستند و حتماً باید تحت حضانت! دولت قرار بگیرند و برایشان ردیف بودجه مقرر شود، بلکه بدان معنی است که ما موضوع میراث را درک نکرده‌­ایم و آن را سرسری گرفته­‌ایم و خواسته‌­ایم کلیشه‌ای عمل کنیم؛ در حالی که هر اثر و بنای تاریخی، مزیت نسبی و مطلوبیت­‌های ذاتی و مقتضیات خاص خودش را دارد و نمی­‌توانیم همه آنها را سروته یک کرباس بدانیم.