زنگ خطر فاجعه ای خاموش ایران در حال بلعیده شدن است!

گزارش «بشارت نو» از بحران ملی فرونشست زمین:
سیدرضا هاشمی زاده/روزنامه نگار

فرونشست زمین، پدیده‌ای آرام و ویرانگر که زیر پای شهرهای ایران در حال گسترش است، امروز به یک بحران ملی تبدیل شده. این فاجعه خاموش، نه تنها دشت‌های حاصلخیز را بلعیده، بلکه اکنون شهرها، زیرساخت‌های حیاتی و حتی میراث فرهنگی کشور را تهدید می‌کند. بر اساس آخرین داده‌ها، ایران از نظر سرعت فرونشست دومین کشور و از نظر وسعت مناطق درگیر، سومین کشور در جهان است. در این گزارش ، به بررسی ابعاد این بحران، دلایل ریشه‌ای، پیامدهای فاجعه‌بار و راهکارهای ممکن برای نجات ایران از این پدیده زیست‌محیطی می‌پردازیم.
ابعاد فاجعه – ایران در کانون فرونشست جهانی
آمارهای هولناک و رکوردهای جهانی
آمارهای رسمی نشان می‌دهد که تقریباً تمام استان‌های ایران به جز گیلان با پدیده فرونشست دست و پنجه نرم می‌کنند. از ۶۰۹ دشت مطالعاتی در کشور، حدود ۴۱۰ دشت درگیر این بحران هستند. نرخ فرونشست در ایران به طور میانگین ۱۵ برابر استاندارد جهانی است. در حالی که حد بحرانی جهانی تنها ۴ میلی‌متر در سال است، این رقم در برخی مناطق ایران به ۵۴ سانتی‌متر در سال نیز می‌رسد. این اعداد، زنگ خطر جدی برای یک فاجعه بزرگ در مقیاس ملی هستند.
پهنای بحران؛ از تهران تا کاشان و فراتر
• بزرگترین شکاف ایران: یک ترک عظیم به طول ۷۶ کیلومتر از محدوده کاشان آغاز شده و تا نزدیکی شهر قم ادامه دارد که زیرساخت‌های حیاتی مانند جاده‌ها و خطوط ریلی را به طور جدی تهدید می‌کند.
• استان‌های پرخطر: استان‌های کرمان، خراسان رضوی، فارس، و اصفهان بیشترین وسعت پهنه‌های فرونشست را دارند، در حالی که استان‌های البرز، کرمان و مرکزی بالاترین نرخ فرونشست سالانه را ثبت کرده‌اند.
• جمعیت در معرض خطر: بر اساس گزارش‌ها، حدود ۳۹ میلیون نفر یا نزدیک به ۴۹ درصد از جمعیت کشور، در ۳۸۰ شهر و ۹۲۰۰ روستا در معرض خطر فرونشست قرار دارند.
پیامدهای ویرانگر فرونشست
تخریب زیرساخت‌های شهری و ملی
فرونشست زمین به تدریج به ساختمان‌ها و شریان‌های حیاتی کشور آسیب می‌رساند. زیرساخت‌هایی مانند جاده‌ها، خطوط ریلی (از جمله مسیرهای مهم تهران-مشهد و اصفهان-شیراز)، فرودگاه‌های بین‌المللی (مانند فرودگاه امام خمینی)، و خطوط انتقال آب، برق و گاز دچار ترک‌خوردگی و آسیب‌های جدی شده‌اند. به عنوان مثال، در اصفهان ۴۰۰ مدرسه به دلیل ناامنی سازه‌ای ناشی از فرونشست تعطیل شده‌اند.
تهدید میراث فرهنگی و هویت ملی
این پدیده تنها بناهای شاخص را تهدید نمی‌کند، بلکه ۲۷ اثر از ۶۳ اثر ثبت جهانی ایران، از جمله تخت جمشید، میدان نقش جهان و مسجد جامع اصفهان را در معرض خطر قرار داده. علاوه بر این، بیش از یک میلیون اثر تاریخی شناسایی‌نشده، ۱۹۰ بافت تاریخی شهری و هزاران روستای تاریخی نیز در خطر هستند. این بحران، تهدیدی جدی برای هویت ملی و میراث چندین هزار ساله کشور است.

مرگ آبخوان‌ها و پیامدهای زیست‌محیطی
فرونشست باعث مرگ آبخوان‌ها می‌شود. با فشردگی لایه‌های زیرین خاک، فضای خالی برای ذخیره آب از بین می‌رود و زمین توانایی خود را برای جذب و نگهداری آب از دست می‌دهد. این فرآیند جبران‌ناپذیر است و حتی با افزایش بارندگی نیز آبخوان‌ها احیا نخواهند شد، که منجر به بیابان‌زایی و افزایش سیلاب‌های سطحی می‌شود.
ریشه بحران؛ چرا ایران فرو می‌رود؟
حکمرانی ناکارآمد آب
کارشناسان معتقدند که ریشه اصلی بحران فرونشست، نه خشکسالی و تغییرات اقلیمی، بلکه حکمرانی غلط در حوزه منابع آبی طی نیم قرن گذشته است. سیاست‌هایی مانند اصرار بر خودکفایی در محصولات پرآب‌بر (مانند هندوانه و برنج)، قیمت‌گذاری نادرست آب و عدم نظارت بر چاه‌ها، به این بحران دامن زده است.
برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی
بیش از ۹۰ درصد آب کشور در بخش کشاورزی هدر می‌رود. در ۵۰ سال گذشته، نزدیک به ۱۴۰ میلیارد مترمکعب از منابع آب زیرزمینی تخلیه شده و وجود ۴۲۰ هزار حلقه چاه غیرمجاز همچنان این روند را تشدید می‌کند.
دانش بومی فراموش‌شده
به اعتقاد متخصصان، فرونشست حاصل فراموشی دانش گذشتگان در تعامل با اقلیم و مدیریت منابع آبی است. نیاکان ما با استفاده از فناوری‌های بومی مانند قنات و معماری سازگار با اقلیم، توانسته بودند با این چالش‌ها مقابله کنند.
راهکارها؛ از جلوگیری تا مدیریت
با توجه به جبران‌ناپذیر بودن فرونشست، راهکارها باید بر جلوگیری از تخریب بیشتر و کاهش سرعت آن تمرکز کنند:
• مدیریت مصرف آب: کنترل برداشت از چاه‌ها با نصب کنتورهای هوشمند و مسدود کردن چاه‌های غیرمجاز.
• اصلاح الگوی کشت: ممنوعیت کشت محصولات پرآب‌بر در مناطق خشک و ترویج آبیاری نوین.
• آمایش سرزمین: برنامه‌ریزی برای توسعه متوازن و جلوگیری از تمرکز جمعیت و صنایع پرآب‌بر در مناطق حساس.

امین ستوده نژاد, صفحه آرای بشارت نو تهران, [8/17/2025 8:35 PM]
• مقاوم‌سازی: در مناطق پرخطر، اقدامات موضعی برای مقاوم‌سازی زیرساخت‌ها و آثار تاریخی باید انجام شود.
کارشناسان معتقدند دانش لازم برای حل بحران فرونشست در ایران وجود دارد، اما مشکل اصلی در اجرا نشدن قوانین و راهکارها است. با وجود تدوین قوانین و هشدارهای متعدد، اقدامات لازم برای کنترل برداشت آب و همکاری بین وزارتخانه‌های مربوطه به صورت مؤثر انجام نشده است. این امر نشان می‌دهد که بحران فرونشست از یک مسئله علمی به یک چالش مدیریتی و اجرایی ملی تبدیل شده است که نیازمند تصمیم‌گیری و اقدام فوری از سوی دولت و نهادهای مسئول است.
آینده‌ای نامعلوم ؛چه خواهد شد ؟
فرونشست زمین، پدیده‌ای نیست که با یک راه‌حل ساده حل شود؛ بلکه یک بحران چندوجهی است که از ناکارآمدی در مدیریت منابع طبیعی و توسعه نامتوازن سرچشمه می‌گیرد. کارشناسان هشدار می‌دهند که تنها ۵ تا ۱۰ سال فرصت داریم تا جلوی “مرگ آبخوان‌ها” را بگیریم. پس از آن، حتی با افزایش بارندگی نیز، زمین دیگر قادر به ذخیره آب نخواهد بود و دشت‌های حاصلخیز به بیابان تبدیل خواهند شد.این وضعیت نه تنها یک فاجعه زیست‌محیطی است، بلکه یک بحران هویتی است که آینده کشور را به خطر می‌اندازد. اگر یک رویکرد حاکمیتی جامع جایگزین رویکردهای بخشی‌نگر نشود و نهادهای مسئول وظایف خود را به درستی انجام ندهند، فرونشست به تدریج ایران را خواهد بلعید و میراث هزاران ساله آن را به خاطره‌ای دور تبدیل خواهد کرد. مسئولیت متوقف کردن این روند، بر عهده تمام دست‌اندرکاران و آحاد جامعه است.