سفره های آب های زیرزمینی ایران، در آستانه فروپاشی است

بررسی بحرلن کم آبی در گفتگوی «بشارت نو» با کارشناسان:
فیروز نعبمی / با ادامه خشکسالی، کاهش چشمگیر بارش‌ها و رشد سریع جمعیت، صدای هشدار بحران بی‌آبی در سراسر کشور بلندتر از همیشه شنیده می‌شود. در این میان، تهران با جمعیتی بالغ بر ۱۴ میلیون نفر، اکنون با یکی از سخت‌ترین دوره‌های کم‌آبی تاریخ خود دست‌وپنجه نرم می‌کند و به نمادی از چالش‌های آبی ایران بدل شده است.
بر اساس آمار رسمی، میانگین بارش‌ها در استان تهران طی سال آبی جاری نسبت به میانگین بلند مدت، با ۴۷ درصد کاهش روبه‌رو شده است. شرکت آب منطقه‌ای تهران اعلام کرده که میزان بارندگی به ۱۲۵ میلی‌متر رسیده؛ رقمی که نسبت به سال گذشته ۱۶ درصد و در مقایسه با متوسط دراز مدت ۳۸.۸ درصد کاهش نشان می‌دهد.
حجم آب ذخیره‌ شده در سدهای پنج‌گانه اطراف پایتخت (لار، لتیان، طالقان، کرج و ماملو) نیز به پایین‌ترین سطح در دو دهه اخیر رسیده و تنها ۴۰ درصد ظرفیت نرمال خود را دارد. این در حالی‌ است که نیاز سالانه آب شرب تهران بیش از یک میلیارد مترمکعب برآورد می‌شود، اما ذخایر کنونی سدها به حدود ۶۰ میلیون مترمکعب کاهش یافته است؛ از جمله سد لار تنها ۱۱ میلیون مترمکعب، سد لتیان ۸ میلیون مترمکعب و سد ماملو ۲۹ میلیون مترمکعب آب در اختیار دارند که در مقایسه با سال‌های پربارش، کاهش قابل‌ توجهی را نشان می‌دهد.
افت سطح آب‌های زیرزمینی و تهدید زیرساخت‌های شهری
کارشناسان هشدار می‌دهند که افت سطح آب زیرزمینی در جنوب و جنوب‌شرق تهران به بیش از یک متر در سال رسیده و زیرساخت‌های شهری را تهدید می‌کند. علیرضا احمدی، استاد مدیریت منابع آب، می‌گوید: «افزایش دما و کاهش بارندگی، تبخیر و تعریق را در سطح کشور و به‌ویژه تهران افزایش داده است. از سوی دیگر، رشد سریع جمعیت و توسعه بی‌رویه شهری، فشار مضاعفی بر منابع آبی وارد کرده است.» او همچنین به فرسودگی شبکه توزیع آب در تهران اشاره می‌کند و می‌افزاید: «حدود ۲۵ درصد آب شرب تهران به دلیل نشت و شکستگی شبکه توزیع از دست می‌رود؛ موضوعی که در شرایط بحرانی فعلی بسیار نگران‌کننده است.»

سفره‌های زیرزمینی در مرز فروپاشی
برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی، نه‌تنها در تهران بلکه در بسیاری از استان‌های کشور به چالشی جدی تبدیل شده است. کارشناسان زمین‌شناسی شناسی اعلام کرده‌اند که سهم منابع آب زیرزمینی در تأمین آب شرب تهران طی یک دهه گذشته از ۳۰ درصد به بیش از ۶۲ درصد رسیده است. این وضعیت، افت سطح آبخوان‌ها و بروز فرونشست زمین در جنوب تهران و سایر استان‌های کم‌آب کشور را به دنبال داشته است؛ پدیده‌ای که می‌تواند خطوط مترو، ساختمان‌ها و جاده‌ها را در پایتخت و دیگر شهرها تهدید کند.
به‌رغم هشدارها، سرانه مصرف آب شرب در تهران به بیش از ۲۵۰ لیتر در روز رسیده است؛ در حالی‌که الگوی استاندارد، ۱۳۰ لیتر در شبانه‌روز است. طبق گزارش شرکت آب و فاضلاب استان تهران، ۶۳ درصد جمعیت تهران دو برابر الگو و ۶ درصد حتی بیش از دو برابر آب مصرف می‌کنند. این رقم در سطح ملی نیز نگران‌کننده است و نشان از ضعف در فرهنگ مصرف آب دارد.
کشاورزی، صنعت و فشار مضاعف
بیش از ۴۸ درصد منابع آبی استان تهران و بسیاری از استان‌های کشور همچنان در بخش کشاورزی مصرف می‌شود؛ موضوعی که در کنار توسعه صنعتی و رشد مصرف خانگی، فشار مضاعفی بر منابع آبی وارد کرده است. علی‌رضا احمدی، استاد مدیریت منابع آب، در این‌باره می‌گوید: «تهران کمترین بارش را در کشور دارد، اما متأسفانه پرمصرف‌ترین کلانشهر ایران است. میانگین بارندگی پایتخت حدود ۲۲۹ میلی‌متر است که در مقایسه با شهرهای پربارش جهان، بسیار ناچیز است. با این حال، سرانه مصرف روزانه آب در تهران بین ۳۲۰ تا ۳۷۰ لیتر در نوسان است.»
وی هشدار می‌دهد: «تأمین آب پایدار در تهران و سایر شهرهای کم‌آب، نیازمند اصلاح الگوی مصرف، کاهش هدررفت در شبکه‌های فرسوده و مدیریت هوشمندانه منابع است. در غیر این صورت، تابستان پیش‌رو می‌تواند سخت‌ترین تابستان برای تهران و دیگر استان‌های درگیر خشکسالی باشد.»
سرمایه‌گذاری، فرهنگ‌سازی و مدیریت علمی؛ راه‌حل عبور از بحران
مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب تهران نسبت به مصرف بی‌رویه هشدار داده و گفته است که در صورت تداوم این روند، احتمال اعمال محدودیت‌های مصرف و جیره‌بندی در برخی مناطق تهران وجود دارد. در همین راستا، شورای هماهنگی مدیریت بحران استان تهران، «قرارگاه اضطرار آب» را تشکیل داده است تا با همکاری دستگاه‌های اجرایی، برای تأمین آب شرب، کاهش هدررفت، مدیریت مصرف و فرهنگ‌سازی عمومی برنامه‌ریزی کند.

مجید فراهانی، کارشناس ارشد مدیریت منابع آب، تأکید می‌کند: «ادامه این روند می‌تواند امنیت غذایی و هزینه‌های خانوارها را تحت تأثیر قرار دهد. تأمین آب با هزینه بالاتر، در نهایت به مصرف‌کنندگان تحمیل می‌شود و ممکن است مهاجرت از مناطق کم‌آب به سایر نقاط شدت بگیرد.»
او افزود: «راه‌حل پایدار، نیازمند توسعه تصفیه‌خانه‌ها، استفاده از پساب تصفیه‌شده در صنعت و فضای سبز، اجرای آبیاری قطره‌ای در کشاورزی، بازسازی شبکه‌های توزیع و توسعه فناوری‌های جدید شیرین‌سازی آب است.»
تهران امروز بیش از هر زمان دیگری به مدیریت علمی منابع آب و مشارکت ملی شهروندان نیاز دارد. اگر این اقدامات به‌موقع انجام نشود، تابستان پیش‌رو می‌تواند به بحرانی‌ترین تابستان تهران و بسیاری از استان‌های کم‌آب ایران تبدیل شود.