سکانس پایانی بازیگر با اخلاق سینمای ایران

درگذشت محمد کاسبی هنرمند سینما و تئاتر ایران:
خبر اندوه‌بار درگذشت محمد کاسبی، هنرمند نجیب، بامرام، خوش‌غیرت و بااخلاق سینما، تئاتر و تلویزیون ایران، در شامگاه ۲۰ مهر ۱۴۰۴ در سن ۷۴ سالگی، به دلیل نارسایی قلبی و ریوی، جامعه هنری را در بهت و سوگ فرو برد. کاسبی نه تنها به عنوان یک بازیگر چیره دست، بلکه به عنوان یکی از متعهدترین چهره‌های فرهنگی، نقشی تاریخی و بی‌بدیلی در شکل‌گیری و هدایت هنر پس از انقلاب اسلامی ایفا کرد. او هنرمندی بود که وقار جنوب شهر را با آرمان‌خواهی انقلابی در هم آمیخت و تصویری ماندگار از صداقت و اخلاق را در پرده نقره‌ای و قاب تلویزیون به یادگار گذاشت.
این نوشته نگاهی به زندگی هنری و آثار ماندگار او در سال‌های حضورش در سینما و تئاتر و تلویزیون ایران دارد .
* پایه‌گذاری و معماری هنر انقلاب از تئاتر تا مدیریتی
مسیر هنری محمد کاسبی، متولد ۱۳۳۰ در خیابان ری تهران، از همان ابتدا با تعهد گره خورده بود. فعالیت او در تئاتر از ۱۳ سالگی در کاخ جنوبی جوانان آغاز شد. او با وجود قبولی در رشته پزشکی، از آن انصراف داد تا در سال ۱۳۵۳ در رشته بازیگری و کارگردانی سینما و تئاتر از دانشکده هنرهای دراماتیک فارغ‌التحصیل شود. اما اوج فعالیت فرهنگی او پس از انقلاب اسلامی و در قالب کار مدیریتی و تئوری‌پردازی هنر متعهد تجلی یافت.
محمد کاسبی در اوایل سال ۱۳۵۸، از بنیان‌گذاران اصلی و کلیدی «حوزه اندیشه و هنر اسلامی» بود که بعدها به حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی تغییر نام داد. او تمام توان خود را صرف شکل‌گیری زیربناهای فکری و فرهنگی این نهاد کرد و سال‌ها به عنوان مدیر واحد تئاتر و یکی از پرکارترین سینماگران آن، به هنر انقلاب جهت‌دهی می‌کرد.
وی همچنین به مدت دو سال مسئول واحد نمایش رادیو بود و مرکز هنرهای نمایشی وزارت ارشاد را نیز بنیان نهاد.فعالیت او در تئاتر صرفاً به بازیگری ختم نمی‌شد؛ پس از انقلاب، اولین نمایشنامه‌ای که روی صحنه تئاتر رفت، “نهضت حروفیه” بود که کاسبی در آن ایفای نقش کرد.
*کارنامه سینمایی و اوج افتخار؛ از بایکوت تا سیمرغ پدر
دهه شصت، دوران تثبیت شمایل یک بازیگر باوقار و ایدئولوژیک در سینمای متعهد بود. کاسبی به سرعت با حضور در تولیدات حوزه هنری، به یکی از چهره‌های مورد اعتماد سینمای پس از انقلاب تبدیل شد.
اولین حضور سینمایی او در سال ۱۳۶۱ با دو فیلم «توبه نصوح» (اولین فیلم بلند تولیدی حوزه هنری) و “مرگ دیگری” (ساخته محمدرضا هنرمند) رقم خورد. او در این دهه همکاری‌های موفقی با محسن مخملباف داشت؛ از جمله در فیلم شاخص “دو چشم بی‌سو”(۱۳۶۲) و به ویژه “بایکوت” (۱۳۶۴) که در آن در نقش یک زندانی چپ به ایفای نقش پرداخت و توانست هنرمندی خود را در نمایش شخصیت‌های متضاد به رخ بکشد. فیلم‌هایی چون “زنگ‌ها” (۱۳۶۴) و “بحران” (۱۳۶۶) از دیگر آثار مهم او در سینمای جنگ و آرمان‌های انقلاب بودند. او در پایان این دهه در فیلم “بدوک” (۱۳۷۰)، اولین فیلم بلند مجید مجیدی، نامزد دریافت سیمرغ بلورین شد و توجه منتقدان را به خود جلب کرد.
* دهه هفتاد؛ اوج شکوه و شهرت جهانی
اوج افتخار کاسبی با نقش آفرینی های درونی و پر احساس در میانه دهه ۷۰ رقم خورد.
• “پدر” (۱۳۷۴): بازی درخشان و پر احساس او در نقش ژاندارم (پدرخوانده مهرطلب) در فیلم “پدر”ساخته مجید مجیدی، برایش سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول مرد جشنواره فیلم فجر را به ارمغان آورد. این نقش، تصویری عمیق و متفاوت از پدری با شرافت را در سینمای ایران ثبت کرد و برای همین نقش، در سال ۱۹۹۷ تندیس بهترین بازیگر سینمای قاره آسیا را از کشور مالزی دریافت کرد.او در این دوره در فیلم‌هایی با مضامین ملی و مذهبی مانند “حمله به اچ ۳”(۱۳۷۳)، “مریم مقدس”(۱۳۷۹) (در نقش یکی از حواریون عیسی مسیح) و “پناهنده”(۱۳۷۲) به رسالت هنری خود در انعکاس دغدغه‌های مذهبی و ملی پایبند ماند.
* محبوبیت عامه و طنز بااخلاق در قاب تلویزیون
اگرچه سابقه کاسبی در سینما جدی و متعهد بود، اما تلویزیون او را با چهره‌ای آرام، ساده‌دل و مهربان به محبوبیتی گسترده در میان مردم رساند:
• نقش “آ تقی”؛ نماد خوش‌غیرتی: سریال “خوش‌رکاب” (۱۳۸۲) و دنباله آن “خوش‌غیرت”(۱۳۸۴)، در نقش راننده کامیون مهربان تقی عشقی، به پرمخاطب‌ترین و خاطره‌سازترین نقش تلویزیونی او تبدیل شد. “آ تقی” نمادی از”طنز با اخلاق” و نجابت مردمی بود و نام او را به عنوان هنرمندی “خوش‌غیرت” در میان مردم تثبیت کرد.
• کمدی‌های مردمی: در دهه‌های اخیر، با حضور در سریال‌های کمدی-اجتماعی پرمخاطب چون “سه در چهار” (۱۳۸۷)، “زن بابا” (۱۳۸۸) و “سه دونگ، سه دونگ” (۱۳۹۰)، ثابت کرد که می‌تواند طنز را با ظرافت و بدون لودگی به تصویر بکشد.

• نقش‌های جدی تلویزیونی: او همچنین در سریال‌های جدی و مذهبی مانند “رعنا” (اولین تجربه تلویزیونی)، “صاحبدلان”(۱۳۸۵)، “بچه ۱” (۱۳۹۷) و آخرین حضور خود در “دادستان” (۱۳۹۹)، به رسالت هنری خود وفادار ماند.
*کارگردانی، نویسندگی و میراث مکتوب
کاسبی یک هنرمند جامع بود که علاوه بر بازیگری، دغدغه ساخت و نگارش را نیز در کارنامه خود داشت:
• کارگردانی و فیلمنامه‌نویسی: او فیلم بلند “شنا در زمستان” (۱۳۶۸) را کارگردانی کرد که خود فیلمنامه آن را نوشت. این فیلمنامه الگویی از سینمای آموزشی و انسانی بود و لوح تقدیر بهترین فیلمنامه جشنواره معلم را کسب کرد. فیلم کوتاه “قاصد” (۱۳۶۶) نیز از دیگر تجربیات او در این زمینه است.
• نمایشنامه‌نویسی و افتخارات ادبی: وی نویسنده نمایشنامه‌هایی چون “زالو” و “بایگانی” است که نمایشنامه “بایگانی لوح تقدیر پنجمین جشنواره انتخاب بهترین کتاب دفاع مقدس را برای او به ارمغان آورد.
محمد کاسبی در طول بیش از پنج دهه فعالیت، به عنوان هنرمندی متعهد، صادق و لوطی‌صفت که همواره بر اصول و اخلاقیات در هنر پایبند بود، در قلب مردم ایران جای گرفت. نامزدی سیمرغ برای فیلم “دیوار” (۱۳۸۶) یکی دیگر از افتخارات سال‌های پایانی کارنامه او بود. او به عنوان یکی از ستون‌های فرهنگ و هنر اسلامی و سرمایه معنوی سینمای ایران، برای همیشه در یادها جاودانه خواهد ماند.