لزوم ساماندهی تراکم انسانی در منطق پر ریسک

مهدی زارع / با طرح موضوع انتقال پایتخت سوالی زیاد تکرار می‌شود که اگر پایتخت از تهران منتقل بشود یا اساسا چنین نشود، برای همین تهران موجود که بخش مهمی از تمدن ایران مدرن بدان وابسته است، برای کاهش ریسک آن در یک زمین‌لرزه بزرگ چه کارهایی باید انجام داد؟

ابتدا برای تخمین تراکم جمعیت ساکنان مناطق خطرناک لرزه‌خیز تهران، باید چندین عامل کلیدی از جمله بافت جغرافیایی تهران، مشخصات ریسک لرزه‌ای آن، مقررات شهرسازی و داده‌های جمعیتی را بررسی کنیم. بافت فرسوده  تهران به ویژه در نزدیکی چندین گسل فعال به ویژه  گسل شمال تهران و گسل مشا  این شهر را به شدت آسیب پذیر کرده است. ساخت و ساز در این مناطق پرخطر باید از قوانین ساختمانی سخت گیرانه‌تری برای کاهش خسارات ناشی از زلزله پیروی کند. تراکم جمعیت معمولاً به‌صورت تعداد افراد در هر کیلومتر مربع بیان می‌شود. طبق برآوردهای اخیر، تهران دارای تراکم کلی جمعیت تقریباً ۱۱۸۰۰ نفر در هر کیلومتر مربع است که آن را به یکی از متراکم‌ترین شهرهای جهان تبدیل می‌کند. علیرغم قرار گرفتن در یک منطقه خطر لرزه‌ای، بسیاری از ساکنان به‌دلیل محدودیت زمین در دسترس و تقاضای زیاد برای مسکن در نزدیکی یا در داخل این مناطق زندگی می‌کنند.

عوامل اقتصادی اغلب بر نگرانی‌های ایمنی در محیط‌های شهری پرجمعیت تهران غلبه دارد. در بخش‌هایی از  مرکز تهران و جنوب تهران که مستقیماً روی گسل‌های فعال قرار دارند تراکمی تا  ۱۵۰۰۰ نفر در کیلومتر مربع دارند. برای تعیین تراکم جمعیت در مناطق مسکونی واقع در پهنه‌های گسلی فعال در شهر تهران با خطر زلزله، باید عوامل متعددی از جمله داده‌های زمین شناحتی و جغرافیایی، محیط زیستی، مقررات شهرسازی، آمار جمعیت تاریخی و ویژگی‌های خاص پهنه‌های گسلی را در نظر بگیریم.

تراکم جمعیت در برنامه ریزی شهری، برای درک تعداد ساکنان یک منطقه معین بسیار مهم است و می‌تواند بر توسعه زیرساخت ها، آمادگی اضطراری و تخصیص منابع اثر بگذارد. بسیاری از شهرها در کشورهای توسعه یافته مانند توکیو و لس آنجلس و کرایست چرچ  قوانین پهنه بندی را اجرا می‌کنند که ساخت و ساز مسکونی را در مناطق پرخطر زلزله محدود و قانون‌مند کرده است. در شهرهایی مانند لس آنجلس یا توکیو – دو  شهری که بر روی پهنه  گسل های فعال ساخته شده‌اند – تراکم جمعیت به طور گسترده ای متفاوت است:

در لس آنجلس تراکم کلی جمعیت تقریباً ۳۲۰۰ نفر در هر کیلومتر مربع  است. با این حال، محله‌های خاصی که مستقیماً روی گسل‌های فعال قرار دارند،  به دلیل محدودیت‌های ساختمانی، تراکم محدود شده است. در توکیو تراکم کلی بسیار بالاتری در حدود ۶۰۰۰ نفر در هر کیلومتر مربع است، اما مجدداً، در مناطق خاص با خطرات لرزه‌ای شناخته شده به دلیل اقدامات نظارتی تراکم کمتری دارند.

برای ارزیابی امکانات زیرساختی مورد نیاز تهران با جمعیت تقریبی ۹.۸ میلیون نفر در سال ۱۴۰۳ پس از یک زلزله بزرگ، باید چندین حوزه کلیدی را در نظر بگیریم: تخت‌های بیمارستانی، امکانات و نیروهای اورژانس، نیروهای امنیتی و خودروهای سنگین محورهای مهمی از این امکانات کلیدی هستند.

برای توسعه یک طرح شهرسازی آینده برای تهران که به طور موثر ریسک‌های یک زلزله بزرگ را کاهش دهد در نظر گرفتن عوامل مختلفی از جمله تراکم جمعیت فعلی، مقررات ساختمانی، ارزیابی خطر لرزه‌ای و اعمال شیوه‌های توسعه پایدار شهری ضروری است. تجزیه و تحلیل زیر یک رویکرد گام به گام برای تعیین جمعیت و تراکم ساختمانی مناسب برای تهران ترسیم خواهد کرد.

تراکم جمعیتی تقریباً ۱۱۸۰۰ نفر در هر کیلومتر مربع و تا ۱۵۰۰۰ نفر در مناطق مرکزی و جنوبی شهر  و  تراکم کلی ساختمان به طور قابل توجهی در مناطق مختلف متفاوت است، با محله های قدیمی تر اغلب به دلیل الگوهای توسعه تاریخی تراکم بالاتری دارند. یک هدف  کاهش تراکم جمعیت -در گام اول -در مناطق پرخطر به حدود ۸۰۰۰ تا ۱۰۰۰۰ نفر در کیلومتر مربع  است. این کاهش امکان دسترسی اضطراری بهتر و انعطاف پذیری زیرساخت ها را فراهم می کند و در عین حال رشد را در بر می‌گیرد. در مناطق پرخطر در نزدیکی گسل‌های فعال، محدود کردن ارتفاع ساختمان به حداکثر ۶ تا ۸ طبقه نیز می‌تواند به کاهش خرابی‌های سازه‌ای احتمالی به ویژه کشتار جمعیت انبوه در ساختمان‌های بلند در هنگام زلزله کمک کند. اجرای مقررات عقب‌نشینی از گسل‌های فعال می‌تواند به افزایش ایمنی کمک کند.