کریدور زنگزور؛ تنگنای ژئوپلتیک یا «چهار راه صلح»؟

سید محسن میرحسینی، استاد دانشگاه و تحلیل گر سیاسی، ابعاد سیاسی شکل گیری«یک کریدور سیاسی د. مرز شمالی ایران» را تشریح کرد:
سعیده السادات درخش/ روز جمعه 17 امرداد 1404، نیکول پاشینیان نخست‌وزیر ارمنستان و الهام علی اف رئیس جمهور آذربایجان در کاخ سفید و در حضور دونالد ترامپ توافقنامه ای را امضاء نمودند تا در مرز شمال غربی ایران کریدوری را احداث نمایند که به مدت 100 سال در اختیار آمریکایی ها قرار گیرد. بعد از این ملاقات غافل گیرانه که ظاهراً در بی خبری کامل دستگاه دیپلماسی ایران صورت پذیرفت احداث «کریدور زنگزور» یا «کریدور ترامپ» یا «چهار راه صلح» یا «کریدور سیونیک» در مرز شمال غربی ایران ‏ که رسماً توسط ارمنستان و آذربایجان دو همسایه شمالی ایران به رسمیت شناخته شد در محافل آکادمیک و نیز کارشناسان روابط بین الملل این سوال را بوجود آورد که ایا توافق صلح میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان با نظارت مستقیم آمریکا آنگونه که بانیان آن اعلام می کنند در راستای تحکیم صلح پایدار در منطقه قفقاز جنوبی است و در نتیجه نتایج مثبتی را برای ایران دارد یا برعکس این طرح ساختار ژئوپلتیک منطقه را به ضرر امنیت ملی ایران و روسیه و به نفع تحکیم حضور نظامی و راهبردی ایالات متحده و ناتو در منطقه قفقاز جنوبی تغییر خواهد داد؟
زنگِزور منطقه‌ای تاریخی و جغرافیایی در استان سیونیک ارمنستان است و کریدور زنگزور (کریدور زنگه‌زور) منطقه‌ای در جنوب قفقاز است که جمهوری آذربایجان را از طریق ارمنستان به نخجوان و در نهایت به ترکیه متصل می‌کند. نخجوان یک منطقه خودمختار متعلق به جمهوری آذربایجان است که کشور ارمنستان آنرا از خاک اصلی یعنی آذربایجان جدا نموده است. منطقه زنگزور در زمان قاجاریه متعلق به ایران بود اما متاسفانه در پی عهدنامه گلستان در سال ۱۸۱۳ از ایران جدا و به امپراتوری روسیه واگذار شد و در دوران اتحاد جماهیر شوروی زنگزور به جمهوری تازه‌تأسیس ارمنستان شوروی ملحق شد
پس از فروپاشی اتحاد شوروی در دهه 90 میلادی و ایجاد دو جمهوری مستقل ارمنستان و آذربایجان مناقشات مرزی متعددی بر سر منطقه نخجوان بین دو کشور بوقوع پیوست و سرانجام توافق آتش‌بس ۲۰۲۰ م در پایان جنگ قره باغ کوهستانی بین دو کشور امضا شد.
دستگاه دیپلماسی ایران که بنظر می رسد از این تحولات غافلگیر شده است ظاهراً برای کاهش بار فشار روانی ناشی از این توافق مهم دو همسایه شمالی با میانجیگری ایالات متحده در صدد کم اهمیت جلوه دادن این رویداد شد و با صدور بیانیه ای با استقبال از نهایی‌شدن متن توافق صلح توسط دو کشور، این تحول را گامی مهم در تحقق صلح پایدار در منطقه ارزیابی کرد و در عین حال نگرانی خود را از پیامد‌های منفی هرگونه مداخله خارجی به هر شیوه و شکلی، به ویژه در مجاورت مرز‌های مشترک، که مخل امنیت و ثبات پایدار منطقه باشد ابراز داشت.

مسعود پزشکیان رییس جمهور نیز با استناد به مواضع وزارت خارجه در ارتباط با کریدور زنگزور، این رویداد را بزرگنمایید شده در خبرها دانست و معتقد است طبق آنچه وزیر خارجه مطرح کرده است، خواسته‌های جمهوری اسلامی ایران رعایت شده است و مواردی مانند حفظ تمامیت ارضی ، ایجاد ارتباط ایران با اروپا و بسته نشدن راه ایران با شمال که مد نظر نظام بوده است، در این طرح دیده شده است و دغدغه فقط وجود یک شرکت آمریکایی است که با مشارکت ارمنستان می‌خواهند این راه را بسازند.
رهبر انقلاب هرچند در مورد طرح اخیر اظهارنظری نکردند ولی در دیدار مرداد ۱۴۰۳ با پاشینیان، صراحتاً و بدون هیچ ابهامی موضع جمهوری اسلامی ایران را اعلام کردند: «جمهوری اسلامی ایران مسیر زنگزور را به ضرر ارمنستان می‌داند و همچنان بر این موضع خود ایستادگی دارد.» رهبری همچنین با تأکید بر حفظ تمامیت ارضی ارمنستان، هشدار دادند که بیگانگان نباید برای روابط کشورها با همسایگانشان محدودیت ایجاد کنند و تصریح کردند: «آن چیزی که امنیت و صلاح کشورها را تأمین می‌کند، اتکاء به خود و نزدیکان خود است و اقدامات برخی‌ها که از راه دور می‌آیند و در امور دیگر کشورها دخالت می‌کنند، به ضرر آن‌ها تمام می‌شود.»
ولایتی مشاور رهبری در امور بین الملل نیز با یادآوری تغییراتی که احداث کریدور زنگه‌زور در مرزهای ایران صورت می‌دهد و راه ارتباطی کشورمان در شمال و شمال غرب را منحصر به ترکیه می‌کند، اظهار داشت: «با اجرای این توطئه، امنیت قفقاز جنوبی به خطر می‌افتد و بر همین اساس، ایران تأکید کرده است که چه با روسیه و چه بدون روسیه، در راستای امنیت قفقاز جنوبی حرکت خواهد کرد و البته معتقدیم که روسیه نیز به لحاظ راهبردی با این کریدور مخالف است».

در یک تحلیل واقع بینانه بنظر می رسد بیانیه وزارت خارجه و به تبع آن برداشت ریاست محترم جمهور از این طرح خیلی خوشبینانه بنظر می رسد و اگر به حوادث دو سال اخیر منطقه مانند جنگ اسرائیل و غزه, ترور رهبران اصلی حماس و حزب الله, سقوط سوریه, تضعیف حوثی ها در یمن، حمله اسرائیل به ایران و ترور اندیشمندان هسته ای و سران نظامی کشور و … نگاهی منطقی و بدور از شعارزدگی داشته باشیم شاید این امر نزدیک به واقعیت باشد که پازل تضعیف جمهوری اسلامی ایران در حال تکمیل شدن باشد و پاک کردن صورت مسئله ضربه ای جبران ناپذیر برای ایران باشد.
برای اثبات اینکه به سادگی نمی توان از کنار این مسئله گذشت و دستگاه دیپلماسی کشور باید بجای «نگاه خوشبینانه» , «نگاه شکاکانه» به طرح کریدور ترامپ داشته باشد در ذیل به مهمترین چالش هایی که اجرایی شدن این طرح می تواند برای کشورمان داشته باشد اشاره می کنیم:
1- کریدور زنگزور تقویت ناتو و اسرائیل: طرح ایجاد کریدور زنگزور یک سابقه ۳۴ ساله دارد و در دستور کار ناتو و اسرائیل بوده است و آنچه باعث ناکامی طرح تاکنون شده بود ایستادگی و مقاومت جمهوری اسلامی ایران و روسیه در مقابل این پروژه بود اما بنظر می رسد گرفتاری ایران در جنگ اخیر با اسرائیل و گرفتاری روسیه در جنک با اوکراین شرایط را برای انجام این امر در این مقطع به نفع آمریکا, اسرائیل و ترکیه مهیا کرده باشد.
2- فروپاشی مسیر ژئوپلیتیکی ایران: این طرح در صورت عملی شدن منطقه‌ای به طول 43 کیلومتر در کنار مرزهای شمالی ایران را به مدت 100 سال در اختیار کنسرسیومی تحت رهبری آمریکا و ناتو قرار می دهد که باعث قطع اتصال ایران به ارمنستان، گرجستان و دریای سیاه گردیده و اجرایی‌شدن آن باعث فروپاشی مسیر ژئوپلیتیکی ایران در قالب کریدور شمال–جنوب خواهد شد.
3- ابهام در مواضع روسیه: نوع کنش ملایم روسیه در در پرونده کریدور زنگزور با توجه به اینکه ‏منافع مسکو عدم ایجاد این کریدور در منطقه قفقاز است، درخور تأمل است. ملاقات اخیر آقای ویتکاف فرستاده ویژه ترامپ در منطقه خاورمیانه با ولادمیر پوتین قبل از امضای پیمان صلح آذربایجان و ارمنستان شاید نشان از توافقی میان مسکو و واشنگتن در معامله ای بر سر امتیاز به ترامپ در این طرح و از سوی دیگر امتیاز به پوتین بر سر اوکراین در مذاکرات جمعه آینده پوتین – ترامپ در منطقه آلاسکا باشد و با توجه به عملکرد پوتین در جنگ 12 روزه ایران و اسرائیل که هیچ حمایتی از ایران نکرد با اینکه از نظر ایران متحد ما محسوب می شود , نمی توان این سناریو را از نظر دور داشت.
4- ورود بازیگران فرا منطقه ای : بر اساس توافق صلح اداره امور کریدور زنگزور به یک ‏کنسرسیوم واگذار خواهد شد که مسلماً کشورهایی مثل آمریکا و انگلیس و خیلی از کشورهای عضو ناتو و نیز اسرائیل و ترکیه در کنار ارمنستان و آذربایجان نقش اصلی را بازی خواهند کرد و در طول 43 کیلومتر از مرزهای شمالی ایران بازیگران فرامنطقه ای قدرت مانور خواهند داشت و چالشی برای امنیت ملی ایران خواهد بود.
*ادامه این مطلب را در شماره بعد بخوانید