بازنگری راهبردی برای آینده‌ای پایدار

ابوالفضل محلوجی/سیاست خارجی هر کشور بازتاب‌دهنده منافع ملی، امنیت و جایگاه بین‌المللی آن است و به عنوان ابزار اصلی در تحقق اهداف راهبردی عمل می‌کند. ایران، با موقعیت ژئوپلیتیک حساس در خاورمیانه، ظرفیت‌های اقتصادی و علمی گسترده و تاریخچه پیچیده تعاملات منطقه‌ای و جهانی، با مجموعه‌ای از فرصت‌ها و محدودیت‌ها مواجه است. تجربه دهه‌های گذشته نشان داده است که ادامه مسیر محدود و یک‌جانبه، علاوه بر کاهش نفوذ ایران، باعث از دست رفتن فرصت‌های اقتصادی، علمی و دیپلماتیک شده است.
۱. ضرورت بازنگری در سیاست خارجی
سیاست خارجی ایران در وضعیت فعلی از چند نقص اساسی رنج می‌برد:
اقتصاد تحت فشار تحریم‌ها: محدودیت‌های بین‌المللی و تحریم‌های اقتصادی، اقتصاد کشور را شکننده کرده و ظرفیت جذب سرمایه‌گذاری خارجی و توسعه فناوری‌های نوین را محدود ساخته است.
ضعف دیپلماسی منطقه‌ای: سیاست‌های تقابلی و یک‌جانبه با همسایگان و برخی بازیگران منطقه‌ای، ایران را در موضع دفاعی قرار داده و فرصت‌های همکاری اقتصادی و امنیتی را کاهش داده است.
کاهش اعتماد و جایگاه بین‌المللی: پرونده هسته‌ای و برنامه‌های موشکی، به همراه سیاست‌های منطقه‌ای، تصویر ایران را در عرصه بین‌المللی پیچیده و منفی کرده است.
۲. اصول راهبردی بازنگری
بازنگری سیاست خارجی ایران باید بر اساس سه اصل کلیدی صورت گیرد:
1. حفظ استقلال و امنیت ملی: امنیت ایران باید از طریق دیپلماسی هوشمند، بازدارندگی راهبردی و همکاری‌های چندجانبه تأمین شود، نه صرفاً با تمرکز بر تقابل نظامی.
2. تعادل میان مقاومت و تعامل: سیاست خارجی باید میان مقاومت در برابر فشارهای خارجی و تعامل فعال با کشورهای منطقه و جهان تعادل برقرار کند.
3. تمرکز بر توسعه اقتصادی و علمی: اقتصاد و فناوری ایران ابزار اصلی نفوذ و کاهش فشارهای خارجی محسوب می‌شوند و توسعه آن‌ها باید در اولویت قرار گیرد.
۳. راهکارهای عملی و راهبردی
الف) سیاست منطقه‌ای
گسترش همکاری با همسایگان : ایجاد توافق‌های امنیتی و اقتصادی با عربستان، ترکیه و عراق و تمرکز بر منافع مشترک
نقش میانجیگری در بحران‌ها: ایران باید نقش صلح‌ساز در یمن، سوریه و عراق ایفا کند تا هزینه‌های نظامی کاهش یابد و اعتبار دیپلماتیک افزایش یابد.
سرمایه‌گذاری مشترک منطقه‌ای: همکاری اقتصادی در حوزه انرژی، زیرساخت و حمل‌ونقل به عنوان ابزار افزایش نفوذ و کاهش تنش.
ب) تعامل با قدرت‌های جهانی در پرونده هسته‌ای و موشکی: شفاف‌سازی برنامه هسته‌ای و محدود کردن برنامه موشکی از خواسته های قدرت های غربی است که البته همواره گفته شده برنامه های موشکی قابل مذاکره نیست اما تبیین اینکه این دو در سطح بازدارنده و غیرتحریک‌آمیز است می تواند راهگشا باشد.
توسعه روابط اقتصادی و دیپلماتیک: متنوع‌سازی شرکای اقتصادی با اروپا، آسیا و آفریقا و توازن و کاهش وابستگی یک سویه به چین و روسیه، بهره‌گیری از دیپلماسی انرژی، فناوری و سرمایه‌گذاری برای ایجاد روابط برد-برد.
ج) دیپلماسی اقتصادی و علمی
افزایش صادرات غیرنفتی و جذب سرمایه‌گذاری خارجی.
ایجاد مناطق آزاد تجاری و زیرساخت‌های لجستیکی برای اتصال به بازارهای جهانی.
توسعه صنایع دانش‌بنیان و مراکز نوآوری مشترک با کشورهای پیشرفته.
تقویت شبکه علمی و دانشگاهی بین‌المللی از طریق تبادل دانشجو و پژوهشگر.
د) دیپلماسی فرهنگی و عمومی
معرفی دستاوردهای علمی، فناوری و فرهنگی ایران در رسانه‌ها و شبکه‌های بین‌المللی.
استفاده از دیپلماسی نرم برای بهبود تصویر ایران و افزایش اعتماد جامعه بین‌المللی.
۴. مسیر عملیاتی: چگونه سیاست خارجی تغییر کند.
برای تغییر سیاست خارجی، ایران باید گام‌های کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت را به طور همزمان طراحی و اجرا کند. در کوتاه‌مدت (یک تا دو سال)، آغاز مذاکرات و باز کردن کانال‌های دیپلماتیک با همسایگان کلیدی ضروری است. همچنین شناسایی پروژه‌های اقتصادی مشترک با کشورهای منطقه و سرمایه‌گذاران خارجی، زمینه را برای همکاری عملی و اعتمادسازی فراهم می‌کند.
در میان‌مدت (سه تا چهار سال)، اجرای پروژه‌های اقتصادی مشترک و توسعه شبکه‌های علمی و فناوری بین‌المللی باید به طور جدی دنبال شود. همزمان، ایجاد توافق‌های امنیتی منطقه‌ای می‌تواند تنش‌ها را کاهش دهد و جایگاه ایران را به عنوان یک بازیگر منطقه‌ای معتبر تثبیت کند.
در بلندمدت (پنج سال و بیشتر)، ایران باید جایگاه خود را به عنوان یک بازیگر میانجی و اقتصادی منطقه‌ای تثبیت کند، صادرات غیرنفتی و صنایع دانش‌بنیان را گسترش دهد و با کاهش فشار تحریم‌ها، سیاست خارجی پایدار و مقتدرانه‌ای شکل دهد.
۵. جمع‌بندی راهبردی
بازنگری سیاست خارجی ایران باید از تقابل صرف به تعامل هوشمند و متوازن تغییر یابد.

این راهبرد همزمان امنیت، اقتصاد، فناوری و دیپلماسی عمومی را هدف قرار می‌دهد و می‌تواند ضمن کاهش فشارهای بین‌المللی، فرصت‌های اقتصادی و علمی را افزایش دهد.
پیام روشن برای سیاستگذاران این است که با اجرای این راهکارها، ایران می‌تواند به یک بازیگر مؤثر، معتبر و تأثیرگذار در سطح منطقه و جهان تبدیل شود و آینده‌ای پایدار و مقتدر برای کشور بسازد.