بحران آب و سیکل مدیریتی ناکارآمد

حامد امانی/کارشناس حوزه محیط زیست و بحرانهای اقلیمی
ایران کشوری است با اقلیم عمدتاً خشک و نیمه‌خشک. میانگین بارش سالانه در ایران حدود ۲۵۰ میلی‌متر است؛ یعنی یک‌سوم میانگین جهانی. در سال‌های اخیر به دلیل تغییرات اقلیمی، افزایش دما، کاهش بارندگی و مدیریت نادرست منابع آب، کشور با بحران بی‌آبی بی‌سابقه‌ای روبه‌رو شده است. این وضعیت نه‌تنها کشاورزی، بلکه محیط‌زیست، صنعت و زندگی روزمره مردم را نیز تهدید می‌کند. از ابتدای سال آبی(اول مهرماه) تا کنون در حدود 20استان میزان بارش صفر مطلق بوده است و بقیه نیز حداقل بارش را دریافت کرده‌اند. در ادامه نیز بر اساس پیش‌بینی‌های معتبر جهانی، کمربند عرض جغرافیایی میانی که کشور ما ایران را نیز دربر می‌گیرد طی چند ماه آینده با سیستم خنثی Enso یا لانینا روبروست که باعث کاهش چشمگیر بارندگیها(حداقل تا اوایل اسفند ماه) در بیشتر نواحی کشور خواهد شد.
از طرفی حدود ۹۰ درصد آب کشور در کشاورزی به صورت روش دوران قاجار (غرقابی) مصرف می‌شود، در حالی‌که بهره‌وری این بخش بسیار پایین است و در کمال بهت و حیرت، علی رغم کاهش یا حتی خشکی بیشتر چاهها، در مناطق مرکزی و خشک ایران، محصولات ویرانگر اب مانند هنداونه و برج همچنان کشت میشود و از طرف دیگر پهنه اکوسیستمی باارزشی مانند دریاچه ارومیه قربانی کشت سیب و چغندر قند می شود که بهره اقتصادی چندانی هم ندارند. مجموع این شرایط در کنار برداشت بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی به دلیل افزایش جمعیت در کلان‌شهرها باعث فشار مضاعف بر منابع محدود آب آشامیدنی شده است و در بسیاری از دشت‌های کشور، سطح آب‌های زیرزمینی ده‌ها متر پایین رفته و پدیده فرونشست زمین شهرها و اراضی کشاورزی را درگیر کرده است، به گونه‌ای که طی 10 سال آینده بخش وسیعی از بافت شهرهایی مانند اصفهان، قم، جنوب تهران و… باید تخلیه شوند.
در مجموع بحران عدم مدیریت منابع آب در فلات ایران، پیامدهای جدی را به همراه دارد. پیامدهایی که براحتی میشد در حداقل 2 دهه گذشته که متخصصان و دلسوزان این حوزه هشدارهای جدی دادند، جلو رخ دادن آنها را گرفت. این پیامدها در حوزه‌های امنیت غذایی، زیست‌محیطی، اقتصادی به شرح ذیل می‌باشد.
1. کاهش تولید محصولات کشاورزی و تهدید امنیت غذایی
2. مهاجرت روستاییان به شهرها و گسترش حاشیه‌نشینی
3. افزایش گرد و غبار و آلودگی هوا
4. افت کیفیت منابع آب و افزایش هزینه تصفیه
5. اختلافات منطقه‌ای بر سر تقسیم آب
6. ایجاد درگیری و نزاع بین مردم به منظور دستیبابی به آب شرب و نحوه مصرف در آپارتمانهای مسکونی
7. تعطیلی صنایع پرآب بر و دارای نیروی کار زیاد
هرچند با بی تدبیری و بی برنامگی، عدم توجه و اهمیت و عدم دانش کافی و تجهیزات علمی روز دنیا، تاکنون بسیاری از فرصت‌ها به منظور نجات زیست بوم کشور از دست رفته است. اما حداقل میتوان با اقدامات اضطراری و عملیاتی روند تخریب تمامی منابع آبی را کند نمود و بخشی از اثرات و پیامدهای نابودی منابع آبی را در این برهه خشکسالی کنترل کرد. اقداماتی که نیاز به برنامه‌ریزی بسیار جدی در سطح کلان تصیمیم‌گیری است و همراهی کامل سیستم اقتصادی، سیاسی و فنی کشور را می‌طلبد. اهم این برنامه‌های ذیل که در چارچوب طرح‌های اضطراری و عملیاتی تعریف شده است، در بازه های زمانی کوتاه و میان مدت قابل اجراست.
الف) مدیریت صحیح منابع آب
1. سرعت بخشی به اجرای طرح‌های بازچرخانی و تصفیه پساب شهری و صنعتی برای استفاده مجدد در کشاورزی
2. جذب و فعال سازی و حمایت نیروهای ترویجی کشاوری به منظور آموزش به کشاورزان و توسعه سامانه‌های هوشمند آبیاری قطره‌ای و بارانی از طریق اعطای رایگان تجیهزات مورد نظر و نظرت بر نصب و نگهدای به جای اعطای وام
3. جلوگیری از حفر چاه‌های غیرمجاز و کنترل برداشت از منابع زیرزمینی و دادان مجازات های سنگین به متخلفین
ب) اصلاح الگوی کشت و مصرف
1. جایگزینی کشت محصولات کم‌آب‌بر به‌جای محصولات پرآب‌بر مانند برنج و هندوانه در مناطق خشک و ممنوعیت کامل کشت آن در این مناطق و ارائه محصولات جدید به کشاورزان و حمایت واقعی از آنها با اولویت‌بندی اراضی سرزمینی
2. آموزش کشاورزان برای افزایش بهره‌وری آب و خاک و حمایت مالی از کشاورزانی که به روش‌های نوین روی می‌آورند
ج) فرهنگ‌سازی و آموزش عمومی
1. ترویج فرهنگ صرفه‌جویی در مصرف آب در مدارس و رسانه‌ها
2. ارائه بسته های تشویقی به شهروندان کم مصرف
3. کنترل کامل بر نحوه مصرف منابع آبی توسط ارگانهای دولتی و نیمه دولتی و نهادهای وابسته به منظور اعتمادسازی در مردم.
هـ) اصلاح سیاست‌های اقتصادی
1. واقعی کردن قیمت آب برای جلوگیری از اسراف

2. حمایت از فناوری‌های نوآورانه در حوزه آب و جذب سرمایه‌گذاری در پروژه‌های مدیریت آب بحران بی‌آبی در ایران تنها یک مسئله طبیعی نیست، بلکه نتیجه‌ی سال‌ها مدیریت نادرست و مصرف بی‌رویه منابع است. برای نجات کشور
حامد امانی: از این وضعیت، باید تغییری بنیادین در نگرش به آب ایجاد شود؛ آب دیگر منبعی بی‌پایان نیست، بلکه سرمایه‌ای ملی و حیاتی است. با همکاری دولت، مردم و بخش خصوصی می‌توان این بحران را کنترل کرد و آینده‌ای پایدار برای نسل‌های بعدی رقم زد.