خاک؛ حلقه پنهان بحران آلودگی هوا و امنیت غذایی

فاطمه کریمی؛ مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوا در گفت‌وگو با «بشارت نو» مطرح کرد:

فیروزه نعیمی/۵ دسامبر ۲۰۲۳؛ روز جهانی خاک (World Soil Day)، به ابتکار سازمان ملل متحد و با هدف یادآوری اهمیت خاک‌های سالم برای زندگی سالم نام‌گذاری شده است؛ مناسبتی که هر سال با مشارکت گسترده نهادهای علمی، محیط‌زیستی و مردمی در سراسر جهان برگزار می‌شود. در سال‌های اخیر، با تشدید بحران‌های زیست‌محیطی، اهمیت این روز بیش از گذشته مورد توجه افکار عمومی قرار گرفته است.
در همین راستا، گفت‌وگویی با فاطمه کریمی، مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوا داشتیم تا ابعاد کمتر دیده‌شده نقش خاک در آلودگی هوا و امنیت غذایی بررسی شود. او با تأکید بر پیوند عمیق میان خاک، هوا و سلامت انسان هشدار داد که تخریب این منبع حیاتی می‌تواند پیامدهایی جبران‌ناپذیر برای آینده کشور به دنبال داشته باشد.
وی همچنین به تشریح تأثیرات آلودگی هوا بر خاک و محیط زیست پرداخت و نسبت به پیامدهای مخرب این تعامل بر سلامت انسان و پایداری اکوسیستم‌ها هشدار داد.
روز جهانی خاک چه اهمیتی دارد و چرا باید به این مناسبت توجه ویژه‌ای داشت؟
روز جهانی خاک فرصتی ارزشمند برای یادآوری اهمیت یکی از حیاتی‌ترین منابع طبیعی زمین است؛ منبعی که حیات انسان، کشاورزی، تولید و امنیت غذایی و حتی کیفیت هوا به آن وابسته است. خاک فقط بستر کشاورزی نیست، بلکه نقش مؤثری در تصفیه آلاینده‌ها، حفظ تعادل اکوسیستم‌ها و کاهش اثرات تغییرات اقلیمی ایفا می‌کند. متأسفانه در بسیاری از کشورها، از جمله ایران، خاک با تهدیدهایی چون آلودگی، فرسایش و تخریب گسترده مواجه است.
ارتباط میان آلودگی هوا و خاک چگونه تعریف می‌شود؟
آلودگی هوا و خاک رابطه‌ای دوطرفه و پیچیده دارند. از یک‌سو خاک‌های خشک و رهاشده، به‌ویژه در مناطق بیابانی و نیمه‌خشک ایران، به منبع تولید گرد و غبار و ذرات معلق تبدیل می‌شوند که مستقیماً کیفیت هوا را کاهش می‌دهد. از سوی دیگر، آلاینده‌های موجود در هوا از طریق بارش‌های اسیدی وارد خاک شده و ساختار و کیفیت آن را تخریب می‌کنند.
با توجه به شرایط زیست‌محیطی تهران و دیگر شهرهای بزرگ ایران، آلودگی هوا و خاک هم‌زمان می‌توانند به محیط زیست و سلامت انسان‌ها آسیب جدی وارد کنند.

این ذرات معلق چه تأثیری بر سلامت انسان دارند؟
ذرات معلق ریز که با نام‌های PM10 و PM2.5 شناخته می‌شوند، از خطرناک‌ترین آلاینده‌های هوا برای سلامت انسان هستند. این ذرات می‌توانند به عمق ریه نفوذ کرده و منجر به بروز بیماری‌های تنفسی، تشدید آسم، افزایش حملات قلبی، بیماری‌های قلبی–عروقی و حتی سرطان ریه شوند. در تهران و بسیاری از کلان‌شهرهای کشور، همین ذرات اصلی‌ترین عامل بحران آلودگی هوا به شمار می‌روند.
آلودگی هوا چگونه خاک را تخریب می‌کند؟
آلاینده‌هایی مانند دی‌اکسید گوگرد (SO₂) و اکسیدهای نیتروژن (NOx) که عمدتاً از صنایع و وسایل نقلیه منتشر می‌شوند، از طریق بارش‌های اسیدی وارد خاک شده و pH آن را تغییر می‌دهند. این فرآیند موجب کاهش حاصلخیزی خاک، تضعیف رشد گیاهان و در نهایت تهدید مستقیم امنیت غذایی می‌شود. در واقع، آلودگی هوا تنها یک معضل شهری نیست، بلکه مستقیماً بر تولیدات کشاورزی و غذای مردم اثر می‌گذارد.
آیا خاک می‌تواند نقشی مثبت در کاهش آلودگی‌ها ایفا کند؟
بله، خاک یکی از مهم‌ترین فیلترهای طبیعی محیط زیست محسوب می‌شود. این منبع ارزشمند توانایی جذب برخی آلاینده‌ها مانند کربن، نیتروژن و فسفر را دارد و می‌تواند به تصفیه محیط کمک کند. خاک‌ها همچنین از بزرگ‌ترین مخازن ذخیره کربن در جهان به‌شمار می‌روند. تخریب خاک در اثر آلودگی‌های صنعتی باعث آزادسازی کربن ذخیره‌شده و افزایش گازهای گلخانه‌ای در جو می‌شود که خود به تشدید تغییرات اقلیمی دامن می‌زند. اگر از خاک به‌درستی محافظت کنیم، می‌توانیم از این ظرفیت طبیعی به نفع بهبود کیفیت هوا و حفظ سلامت محیط‌زیست استفاده کنیم.
وضعیت خاک در ایران را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
متأسفانه بسیاری از مناطق کشور، به‌ویژه نواحی خشک و نیمه‌خشک، با فرسایش شدید خاک، گرد و غبار، کاهش مواد آلی و آلودگی‌های شیمیایی مواجه هستند. مصرف بی‌رویه کودها و سموم شیمیایی، خشکسالی‌های مداوم، تخریب پوشش گیاهی و توسعه ناپایدار، خاک ایران را در شرایطی بسیار شکننده قرار داده است.
چه راهکارهایی برای حفاظت از خاک پیشنهاد می‌کنید؟
توسعه کشاورزی پایدار، کاهش مصرف سموم شیمیایی، مدیریت صحیح منابع آب، جلوگیری از تخریب پوشش گیاهی، تقویت طرح‌های بیابان‌زدایی و احیای اراضی از مهم‌ترین راهکارها هستند. همچنین باید سیاست‌های سخت‌گیرانه‌تری برای کنترل آلاینده‌های صنعتی و خودرویی اجرا شود تا فشار مضاعف از روی خاک و هوا برداشته شود.
نقش شرکت کنترل کیفیت هوا در این مسیر چیست؟

شرکت کنترل کیفیت هوا همواره تلاش کرده با پایش مستمر آلاینده‌ها، تحلیل داده‌های زیست‌محیطی و همکاری با نهادهای دولتی و خصوصی، در کاهش آلودگی هوا و بهبود شرایط محیط زیست نقش مؤثری ایفا کند. ما معتقدیم حفاظت از خاک و هوا به یکدیگر گره خورده‌اند و باید به‌صورت یک بسته جامع مدیریتی دیده شوند.
حفاظت از خاک فقط وظیفه دولت‌ها نیست؛ هر شهروند می‌تواند نقشی مؤثر ایفا کند. کاهش مصرف مواد شیمیایی، حفظ پوشش گیاهی، مشارکت در برنامه‌های آموزشی محیط‌زیستی و تغییر سبک زندگی، همگی گام‌هایی مهم در این مسیر هستند.
اگر امروز از خاک محافظت نکنیم، فردا امنیت غذایی، سلامت جامعه و آینده نسل‌های بعدی را به خطر انداخته‌ایم.