37 سال پس از پایان جنگ؛ ایران همچنان در انتظار دریافت غرامت!

در بخش نخست این گزارش که منتشر شد، به پیشینه طرح موضوع غرامت جنگی میان ایران و عراق و موانع تاریخی و حقوقی آن پرداخته شد. اکنون در ادامه و در بخش دوم، به چرایی عدم تحقق دریافت غرامت ایران از عراق و مقایسه آن با تجربه کویت پرداخته می شود؛ تجربه ای که نشان می دهد چگونه اراده سیاسی، اجماع بین المللی و سازو کار های حقوقی می تواند مسیر دریافت خسارات جنگی را هموار یا مسدود کند.

اما چرا این غرامت تاکنون پرداخت نشده است؟

دلایل ذیل را می توان مهمترین قرائن پرداخت نشدن غرامت جنگی از سوی عراق دانست:

• در قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت که مربوط به جنگ ایران و عراق است، به صراحت موضوع پرداخت غرامت توسط عراق به ایران ذکر نشده و تنها به تشکیل صندوقی برای بازسازی خرابی‌های دو کشور اشاره شده است، نه پرداخت غرامت مستقیم و هرچند دبیرکل سازمان ملل طی گزارشی میزان خسارات وارده را ارزیابی کرد، اما هیچ اقدام عملی نظیر تشکیل کمیسیون غرامت یا صندوق پرداختی از سوی کشورهای دنیا صورت نگرفت.
• ایران پس از پایان جنگ بر مصالحه و روابط حسنه با عراق بخصوص پس از سقوط صدام تمرکز کرد و مطالبه رسمی غرامت را در اولویت قرار نداد. بعبارتی دیگر بعد از روی کار آمدن دولت های شیعی در عراق جمهوری اسلامی ایران اولویت های ایدئولوژیک در روابط خود با دولت های بعد از صدام را بر منافع ملی صرف برگزیده و تلاش جدی در این زمینه صورت نگرفت. پیچیدگی‌های سیاسی و منافع منطقه‌ای باعث شد که ایران به جای پیگیری مستقیم غرامت، بر مصالح امنیتی و سیاسی تمرکز کند و فشار روی عراق برای پرداخت غرامت را کاهش دهد.
• اراده سیاسی قدرتمند در داخل ایران برای پیگیری حقوقی و اجرایی غرامت در سطح بین‌المللی موثر نبود و به دلیل پیچیدگی‌های حقوقی و سیاسی بین‌المللی نتوانست درخواست خود را به نتایج عملی برساند. وضعیت اقتصادی و سیاسی عراق و همچنین نقش کشورهای ثالث در پیچیدگی رسیدگی به پرونده غرامت موثر بوده است. لذا روابط سیاسی و دیپلماتیک ایران و عراق پس از جنگ مانع ایجاد فشار بین‌المللی برای تشکیل کمیسیون غرامت شد و ایران بیشتر به حل و فصل اختلافات از راه‌های دوجانبه و سیاسی متمایل بود.

کویت چرا همه غرامت خود را گرفت؟

عراق در تاریخ ۲ اوت ۱۹۹۰ به کویت حمله و این کشور را به مدت هفت ماه اشغال کرد که این اقدام موجب وقوع جنگ اول خلیج فارس شد. در نتیجه شکست عراق و عقب‌نشینی نیروهایش از کویت، عراق ملزم به پرداخت غرامت به کویت شد. میزان کل غرامت تعیین‌شده برای عراق جهت جبران خسارات وارد شده به کویت و شهروندان، شرکت‌ها و دولت‌های کویتی مبلغ ۵۲.۴ میلیارد دلار بود که طبق قطعنامه ۶۸۷ شورای امنیت سازمان ملل متحد در سال ۱۹۹۱ تعیین شده بود. عراق پس از حدود ۳۰ سال، تمامی اقساط و مبالغ غرامت را به طور کامل پرداخت کرد و آخرین قسط آن ۴۴ میلیون دلار بود که در سال‌های اخیر صورت گرفت. غرامت پرداختی عراق شامل خسارات ناشی از اشغال نظامی، تخریب تأسیسات، میادین نفتی که توسط عراقی‌ها به آتش کشیده شده بود و خسارات به اشخاص و نهادهای کویتی بود. این پرداخت‌ها توسط کمیته غرامت سازمان ملل تنظیم و نظارت می‌شد. بنابراین، میزان غرامت عراق به کویت حدود ۵۲.۴ میلیارد دلار بود که به طور کامل پرداخت شده است. دلایل ذیل را می توان در پرداخت کامل غرامت های کویت دخیل دانست:

• تفاوت در ماهیت قطعنامه ۵۹۸ و فضای سیاسی منطقه و بین‌الملل باعث شد کمیسیون غرامت مشابه کویت برای ایران شکل نگیرد. در مورد کویت، شورای امنیت به صراحت عراق را متجاوز اعلام کرد و قطعنامه الزام‌آوری صادر شد که منجر به تشکیل کمیسیون غرامت و پرداخت خسارات به کویت گردید. شورای امنیت سازمان ملل قطعنامه الزام‌آوری صادر کرد و کمیسیونی به نام UNCC (کمیسیون غرامت سازمان ملل) تشکیل شد که عراق را موظف کرد از محل درآمد فروش نفت، غرامت خسارات کویت را پرداخت کند. این فرآیند با حمایت قوی بین‌المللی همراه بود و پرداخت غرامت‌ها تا حدود زیادی انجام شد. اما در مورد ایران، قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت که پایان‌دهنده جنگ ایران و عراق بود، الزام به پرداخت غرامت را در بر نداشت و صرفاً آتش‌بس را تأیید کرد و صندوق یا کمیسیون مشابهی برای غرامت تشکیل نشد. همچنین به دلیل پیچیدگی‌های سیاسی، روابط منطقه‌ای و عدم اجماع بین‌المللی، فشار لازم برای ایجاد چنین مکانیسمی علیه عراق وجود نداشت.

• همراهی سیاست بین الملل و ساختار سیاسی و دیپلماتیک کشورهای جهان نسبت به مسئله کویت حساس‌تر و متحدتر از ایران بود و مخالفت ایران با ساختار هرمی شکل سیاست بین الملل که ابرقدرت آمریکا در رأس آن بود بنوعی شنا در خلاف جریان آب بود و نتیجه آن شد که حمایت اجماعی بین‌المللی از ایران وجود نداشته باشد و کمیسیون غرامت مشابه کویت برای ایران تشکیل نشود و بازیگران منطقه‌ای و جهانی از جمله بسیاری از کشورهای غربی به ویژه آمریکا عملاً از پرداخت غرامت جنگ ایران و عراق حمایت نکنند.
• در سطح منطقهای نیز برخی بازیگران منطقه‌ای و همسایه مثل عربستان و متحدان آن در مخالفت با ایران مخالفت‌های سیاسی داشتند که مانع پیشبرد مطالبات ایران شدند. روسیه و چین به عنوان اعضای دائم شورای امنیت گرچه در مورد مکانیسم ماشه مواضع حمایتی از ایران داشتند، ولی در پرونده غرامت جنگ ایران و عراق از فشار مستقیم برای تشکیل کمیسیون غرامت حمایت نکردند. به طور کلی، دیدگاه‌ها و منافع بازیگران جهانی و منطقه‌ای موجب شده است ایران نتواند مطالبات غرامت خود را به طور کامل پیگیری کند و حمایت کافی بین‌المللی برای آن به دست آورد.

پیشنهاد:

نظربه اینکه حقوق بین‌الملل بشردوستانه و اسنادی مانند کنوانسیون‌های ژنو تأکید زیادی بر جبران خسارت موثر، حمایت از قربانیان و تضمین عدم تکرار آسیب‌ها دارند و نیز دیوان بین‌المللی دادگستری به‌عنوان مرجع قضایی طی پرونده‌های خود به اثبات حق دریافت غرامت توجه دارد و نیز غرامات جنگی کویت بطور کامل به این کشور پرداخت شده است و اجرای عملی پرداخت غرامت ایران بستگی به اراده سیاسی داخلی و نیز بین المللی دارد لذا انتظار می رود حاکمیت سیاسی بطور جد بدنبال تحقق مطالبه حقوق ضایع شده مردم ایران حاصل از جنگ ویرانگر 8 ساله عراق بر علیه کشورمان باشد چرا که هنوز ویرانه های ناشی از جنگ بعد از 37 سال در شهرهایی مانند خرمشهر و آبادان چشم ها را آذار می دهد.